دبیر اعلم ساوجبلاغى و کتاب «چاره ‏ساز»

= بخش سوم =

5. خلاصه تواریخ: خلاصه‏اى از تاریخ عمومى ایران، از ایران قدیم تا عصر قاجار که در چهار هزار بیت به شعر درآمده است و روز جمعه نیمه شعبان 1342 سالروز ولادت حضرت ولى عصر عجل الله برابر با عید نوروز به پایان رسیده است. نسخه‏اى از این کتاب به نستعلیق خوش در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى قم به شماره 165 (فهرست، ج 1، ص 235) موجود است.

6. کنز مؤمن: منظومه‏اى در پانصد بیت درباره اصول دین و فروعات. ناظم، این کتاب را براى فرزندش میرزا رفیع نگاشته است. دو نسخه از آن به خط زیباى او در مرکز احیاء میراث اسلامى به شماره‏هاى 63 و 163 (فهرست، ج 1، ص 93 و 233 ـ 234) موجود است.

7. نظم کبرى در منطق: کبرى در علم منطق، تألیف میرسید شریف على بن محمد گرگانى (متوفاى 825 ق) یکى از کتاب‏هاى درسى نظام آموزشى قدیم است که ناظم، آن را در 27 رمضان 1341 نزدیک به هشتاد سالگى) نگاشته است. نسخه‏اى از آن در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى به شماره 2/166 (فهرست، ج 1، ص 236) ثبت شده است.

8 . نحو: قواعد علم نحو همراه با تمرین در یک مقدمه و سه باب؛ اسم، فعل، حرف و خاتمه که در تاریخ 25 شعبان 1335 تألیف شده است. نسخه خطى این کتاب در مرکز احیاء میراث اسلامى به شماره 2/183 (فهرست، ج 1، ص 258 ـ 259) موجود است.

9. منظومه‏اى در نحو: متنِ کتاب قبل است که در هفتصد بیت در دهه دوم جمادى الآخر 1325 به شعر درآمده است. نسخه این کتاب نیز در مرکز احیاء میراث اسلامى به شماره 1/183 (فهرست، ج 1، ص 258) ثبت شده است.

10. فرهنگ فارسى، عربى، ترکى و فرانسوى (دستور انشاء): دربردارنده دستوراتى براى فراگیرى زبان‏هاى نامبرده و شمارى از لغات، تمرین‏ها، مکالمه‏ها، مثال‏ها و... همراه با تلفظ که مؤلف بخش فرانسوى آن را به حروف لاتین و فونوتیک نگاشته است. نسخه این کتاب در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى به شماره 331 (فهرست، ج 1، ص 435 ـ 436) موجود است.

11. ترجمه منظوم صحیفه سجادیه: این اثر نخستین ترجمه منظوم صحیفه سجادیه به فارسى است و در نوع خود بى‏مانند و بدیع است. شمار ابیات این ترجمه منظوم که در قالب مثنوى سروده شده، 1994 بیت است. این کتاب به خط نستعلیق در شنبه 19 شوال 1342 ق به فرجام رسیده است. نسخه‏اى از این کتاب در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره 14566 (فهرست مختصر نسخه‏هاى خطى کتابخانه مجلس، ص 164) موجود است. احتمال دارد فهرست منظوم صحیفه سجادیه در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 15/3109 (فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، ج 11، ص 2065) متعلق به این اثر باشد. دو معرفى از ان نسخه در مجله «سفینه» سال دوم، شماره هشتم، پاییز 1384، صص 106 ـ 114 و 130 ـ 131 به طبع رسیده است.

12. ترجمه منظوم صد کلمه: نویسنده، این ترجمه را با دیباچه‏اى منظوم در سه صفحه آغاز کرده است و پس از متن احادیث، برگزیده صد کلمه از کلمات قصار نهج البلاغه را به زبان‏هاى ترکى، فارسى، فرانسه، برگردانده است، و با خاتمه‏اى شامل یک قصیده، کتاب را پایان داده است. سامان این کلمات بر پایه حروف الفبا از باب «الف» تا باب «یاء» است. تاریخ اتمام نگارش این نسخه، دهم شوال 1337 عهد احمدشاه قاجار و وزارت وثوق الدوله است. نسخه‏اى از این کتاب ارزشمند در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره 14564 (فهرست مختصر نسخه‏هاى خطى مجلس، ص 168) موجود است.

13. ترجمه عهدنامه مالک اشتر: ترجمه منظوم نامه پنجاه و سوم، بلندترین نامه نهج البلاغه، در قالب مثنوى  سروده شده است. نسخه‏اى از این ترجمه در کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 16510 (فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، 17، ص 72، موضوع ادبیات) ثبت شده است. این اثر به محمدعلی شاه قاجار تقدیم شده و در تاریخ 1324ق سروده شده است ناظم در آغاز این نسخه نام  رؤسای مجلس شورای ملی رابه نظم کشیده است. ابیاتی از این منظومه به ستایش سید عبدالله بهبهانی  اختصاص یافته است:

سید عبدالله کاندر شرع آمد حق      حجة الاسلام باشد بس احق

در نسب لولاک آمد جد او               بهبهانی وحجازی آن نکو

سید اسماعیل مغفورش پدر           جانشین جد و بس نیکو سیر

گرجهان پرکفر باشد، کیمیاست      کفر،ایمان می کند دست خداست

عبد حق مخلوق راباشد امام           از دعایش دولت شه مستدام

از دعاگویان دولت اول است            بهر این ملت چوجان چون دلست

عالمان امت ختمی مآب                 بین که احیاکرده عالم کامیاب

14. دیوان اشعار: دیوان اشعار، مجموعه‏اى از شعرهاى دبیر اعلم ساوجبلاغى است که در مدح رجال دربار قاجار، در قالب قصیده و نیز به همراه پاره‏اى غزل و... با تخلص «تقى» و «عنوان‏نگار» و «رهى» سروده شده است. وى دیوانى در پنج جلد تنظیم کرده که روشن نیست این نسخه کدام یک از آنهاست. این دیوان به ترتیب حروف قافیه از حرف الف تا لام تدوین و تنظیم شده است و تنها یک قصیده از لام، در 3800 بیت سامان یافته است. این اثر در تاریخ 1322ـ 1326 تدوین شده و نسخه‏اى از آن به شماره 499 در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى (فهرست مرکز احیاء، ج 2، ص 120) موجود است.

15. تاریخ عالم: تاریخ عمومى از آغاز خلقت حضرت آدم تا عصر قاجار، در قالب مثنوى در این کتاب به نظم کشیده شده است. این تاریخ منظوم با دیباچه‏اى در ده فایده، شرایط تاریخ‏نگارى و نیاز حکام و زمامداران به خواندن تاریخ ملت‏ها در هجده هزار بیت سروده شده است. این جلد از تاریخ عالم تا سلطنت یزگرد را دربر مى‏گیرد. نسخه این اثر نیز در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى به شماره 500 (فهرست مرکز احیاء، ج 2، ص 120) ثبت شده است.

16. ترجمه الدر النثیر فی النصیحة والتحذیر: کتابى است که در آن، حکایات اخلاقى و نصیت‏ها و سفارش‏هایى از عربى به فارسى برگردانده شده است. در مقدمه اطلاعاتى از زندگى مؤلف قید شده است که در این نوشته بدان‏ها استناد شده است. نویسنده نسخه، نفیس و مذهب این کتاب را که به سال 1309 به خط زیباى نستعلیق شکسته تحریر شده است. به على اصغر خان امین السلطان تقدیم کرده است. این نسخه به شماره 637 در کتابخانه ملى ملک (فهرست کتابخانه ملى ملک ج 2، ص 133) معرفى شده است.

17. شاهنشاه نامه: این اثر، ادامه شاهنشاه‏نامه‏نویسى در تاریخ قاجار است که نامدارترین آنها شاهنشاه‏نامه فتحعلى خان صباى کاشانى است. چنانچه ناظم نگاشته است «تاریخ مبارک سلاطین و ملوک قاجار وقایع یکصد و هفتاد سالى الى... بحضور... مظفرالدین شاه... تقدیم شود».

شهنشاهنامه بود این کتاب

بعهد مظفر شد کامیاب

هزار و سه صد نوزده بعد از آن

ز هجرت گذشته شد این باستان

این مثنوى تاریخى چنانکه ناظم نگاشته در سال 1319 به پایان رسیده است، در دیوان عنوان‏نگار (ص 223) آمده که جلد دوم آن نیز فراهم آمده است به تاریخ روزگار معاصر ناظم مى‏پردازد.

ز شهنشاهنامه دوم جلد

عنقریب است آید استکمال

نسخه‏اى از این کتاب در کتابخانه سلطنتى معرفى شده است (فهرست ناتمام تعدادى از کتاب‏هاى کتابخانه سلطنتى مجلس ، دکتر مهدى بیانى، ص 483 و 484، فهرست نسخه‏هاى خطى فارسى، ج 4، ص 296).

18. ترجمه امینیه اتابکیه (ترجمه شرح مثنوى ترکى): ترجمه فوق شرح دفتر ششم مثنوى است که از زبان ترکى به فارسى ترجمه نموده، به على اصغرخان امین اتابک تقدیم داشته و به نام او نیز نامگذارى کرده است. «مترجم این شرح از ترکى بفارسى در ترجمه شرح اوّل جلد این کتاب که بنام امین السلطان وزیر اقدس اعظم... به ترجمه اتابکیه اقدسیه موسوم آمد». این ترجمه در 20 شعبان 1306 به پایان رسیده است، نسخه خطى آن در کتابخانه ملى ملک به شماره 1480 (فهرست ناتمام تعدادى از کتابهاى کتابخانه سلطنتى، ص 142، 143؛ فهرست نسخه‏هاى خطى ملک، ج 2، ص 128) موجود است.